SAHİPSİZ KENTİN ZENGİN MÎRASI ZERZEVAN KALESİ

SAHİPSİZ KENTİN ZENGİN MÎRASI ZERZEVAN KALESİ

Zerzevan Kalesi, öyle sanıyorum ki, Diyarbakır’da değil de başka bir şehrimizde olsaydı, iç turizm için o şehrin en büyük kozu, ekonomisinde ise lokomotif görevi görürdü.

Ancak diğer birçok tarihi, turistik kültürel değerlerimize olduğu gibi, Zerzevan Kalesi’ne de maalesef gereken önemi vermiyor, sahip çıkmıyoruz.

Zerzevan, her yıl yaklaşık 400 bin ziyaretçiyi ağırlamaktadır. İlerleyen zamanlarda bu sayının bir milyonu alması öngörülmektedir.

Orayı gezen, gören, inceleyen biri olarak şunu belirtmeliyim ki Zerzevan Kalesi, müthiş bir yer, benzersiz tarihsel ve kültürel bir mirastır.

Zerzevan Kalesi, Diyarbakır Mardin arasında, Çınar İlçemize bağlı Demirölçek mahallesi sınırları içinde yer alan, Roma İmparatorluğu döneminde sınır garnizonu olarak kullanılan askeri tahkimâttır.

Diyarbakır- Mardin karayolunun 45. km. ‘sinde yer almaktadır ve yol seviyesinden 124 m. yükseklikteki kayalık bir tepe üzerine kurulmuştur. Yüzeyde geniş bir alana yayılmış, yerleşim alanı 500 dönümlük olup yerleşime ait kalıntılar ve surların dışındaki nekropol alanı rahatlıkla izlenebilmektedir.

Zerzevan Kalesi neden önemlidir? Bu soruya cevap verirsek bu hafta bu konuya neden yer verdiğimiz sorusuna da cevap vermiş oluruz.

Öncelikle şunu belirtelim ki Zerzevan Kalesi, insanlığın kültürel gelişimine ait farklı kültürel ve inanç evrelerine ev sahipliği yapmaktadır.

Pagan ve Hristiyan Roma’ya ait mimari yapılar dönemin bütün özellikleri ve teknolojik gelişmelerini çok net görebiliyorsunuz.

Kalenin içerisinde bulunan Mithraeum (Mithras Tapınağı), Roma’nın doğu sınırındaki ilk tapınak ve aynı zamanda dünya genelinde keşfedilen son tapınak olma özelliği taşımaktadır.

Kale, iki büyük kültürün etkileşimi içerisinde olması, yer altı ve yer üstü yapıları ile Roma’ya ait bir garnizon olması, içerisinde bulunan Mithras

Tapınağı’nın Roma’nın gizemli Mithras dininin kanıtı sayılması ve bu tapınağın çok iyi korunmuş olması sebepleri ile 2020 yılında UNESCO Dünya Mirası geçici listesine alınmıştır.

Yerleşimin inşa edildiği dönem kesin olarak bilinmiyor.

Antik yol üzerinde bulunan Zerzevan’da Asur Dönemi’nde (M.Ö. 882- 611) Kinabu olarak adlandırılan bir kalenin varlığı iddia edilmektedir.

Pers Dönemi’nde (M.Ö. 550- 331) ise Kral Yolu üzerinde bulunan yerleşim alanının yol güvenliğini sağlama amacı ile kullanılmış olabileceği düşünüldüğünü de ayrıca söyleyelim.

Yerleşimin surları ve yapılarının I. Anastasios (M.S. 491- 518) ve I. Justinianos (M.S. 527- 565) dönemlerinde onarılarak, bazı yapıları yeniden inşa edilmiş ve mevcut son haline getirilmiştir.

Su bakımından zengin olması vadiyi tarımla uğraşabilecek insanların sığınacağı bir yer konumuna sokmaktadır. Bu nedenle de Kele’nin sadece askerlerin kaldığı bir yer olmaktan çok sivillerinde yaşayabileceği bir yer olabileceği sanılmaktadır.

Kaleye 1890’lı yıllarda bir aile yerleşmiş; su sıkıntısı ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle 1967’de 30 hanelik bir topluluk halinde kaleden aşağıya inip bir kilometre mesafede Zerzevan Köyü adıyla yeni bir köy (bugünkü ismi Demirölçek) kurmuşlardır.

Bütün vadiye hakim, antik ticaret yolu üzerinde, geniş bir alanı kontrol altında tutan, stratejik bir Roma sınır garnizonu olarak Roma- Sasani arasındaki mücadelelere tanıklık ettiği düşünülmektedir.

İslam’ın yayılma sürecinde ise Amida ve Dara kentlerinde yerleşim devam ederken, Zerzevan’ın bulunduğu alan jeopolitik önemini kaybetmiştir. Bu durumun nedenleri olarak yüksek bir tepede yer alması, ulaşım ve su sorunları olmasıdır.

Bu sebeplerle yerleşim yeri olma açısından avantajlı olmayan alan terk edilmiş; M.S. 639’dan 1890’lı yıllara kadar geçici barınaklar dışında kullanılmamıştır.

Zerzevan Kalesi’nin antik isminin büyük ihtimalle Samachi olduğu iddia edilmektedir.

Hristiyanlığın rakip gördüğü Mithras dinine ait bilinen son tapınak 2014 yılında başlatılan ve halen devam eden Zerzevan Kalesi kazılarında 2017 yılında tesadüfen keşfedildi. Kazılar Dicle Üniversitesi, Arkeoloji Bölüm Başkanlığı tarafından, Doç. Dr. Aytaç COŞKUN Başkanlığında devam ettirilmektedir.

Mitra (Mitras ya da Mica [Mikail], Zentçe: Miθpa, Antik Farsçada Mica), Zerdüştlük dininde ahit, yemin, anlaşmadan sorumlu ilahi varlık. Sözleşmelere uyulmasını denetlemenin yanında her şeyi gören; gerçeğin, sığırların, hasadın ve suyun koruyucusu olduğuna inanılır.

Kültür ve Turizm Bakanlığı, Valilik, Diyarbakır Müzesi, Çınar Kaymakamlığı ve Dicle Üniversitesi’nin katkılarıyla 2014 yılında başlatılmış olan kazı çalışmaları devam etmektedir.

Kazılarda bugüne kadar 60 dönüm alan üzerinde 12-15 metre yüksekliğinde ve 1200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi, kilise, yönetim binası, konutlar, tahıl ve silah depoları, kaya mezarları, su kanalları ile 54 su sarnıcı, yer altı kilisesi, 400 kişinin sığacağı yer altı sığınağı, konutlar ve gizli geçitler, milattan sonra 4. yüzyılda Hristiyanlığın benimsenmesiyle önemini kaybeden, dönemin Mithras dinine ait yer altı tapınağı ve Mithras Tapınağı’na gizli dini tören ve ayinler için gelen davetlilerin konakladığı alan ile birçok eser gün ışığına çıkarıldı.

Bu kenti bir gün hak ettiği yerde görmek umudu ve dileğiyle…